Eneida 2.19-20

... penitusque cauernas

ingentis uterumque armato milite complent.

... e por completo enchen as inxentes cavernas e o seu ventre con milicia armada : cavernas, di, e ventre: por cavernas debemos entender os lugares que puideron estar fóra do ventre, como por exemplo lugares do pescozo, das patas de diante e das de atrás. Débese aprender tamén isto neste exemplo, calquera en circunstancias moito comprometidas para o estado, se así o pide a situación, debe tamén deixar de lado a súa vida.

Eneida 2.18-19

huc delecta uirum sortiti corpora furtim

includunt caeco lateri ...

Aquí un escollido grupo de soldados, designado pola sorte, encerran no escuro interior que clase de homes debían ser encerrados nas cavidades secretas do cabalo ou de que maneira foran escollidos de entre moitísimos, porque se produciu unha necesidade común a todos e eran levados por un grande desexo de acadar o seu obxectivo,  trata o poeta, aínda que o pon en boca de Eneas. Pois quere dar exemplo de que se debe facer en tales circunstancias, de modo que con risco duns poucos se consiga o que se espera sexa moi beneficioso para todos. Son escollidos, di, as egrexias persoas de varóns valentes e, como el mesmo mostrou cando se abriu o cabalo, non de plebeos, senón de xenerais, isto é, dos mellores. E porque o descoñecido é temible para todos e non poden ser escollidos pola súa propia vontade, a sorte, di, deu de entre os primeiros e os máis dos valentes aos que o cabalo puidese acoller e ocultar. 

Eneida 2.17

uotum pro reditu simulant; ea fama uagatur.

unha ofrenda, di, polo seu regreso simulan, ese rumor esténdese. Espallouse unha impresión totalmente falsa, para que os troianos cresen que eles, os gregos, abandonado o desexo de combateren, regresarían á súa terra, e para que no regalo que coa excusa do regreso ían deixar, ningunha causa de inquedanza ficase. En troques por esta razón os gregos por propia iniciativa difundiran isto como se fose certo, para que a causa da construción do cabalo por moitas e diferentes cavilacións non se lles ocorrera aos que a vían. Así pois esta versión, porque non se puido manter en segrego por mor do seu tamaño a construción do cabalo, tomou verosimilitude e foi divulgada. En troques, o que puido descubrir as insidias, se se coñecese, foi levado a cabo ás agachadas. Finalmente, sobre o cabalo, dixo, esta nova esténdese; cando chega á outra parte das insidias, que conviña manter oculta, di ....

Eneida 2.15-16

instar montis equum diuina Palladis arte

aedificant, sectaque intexunt abiete costas;

da altura dun monte un cabalo coa divina arte de Palas constrúen e entrelazan as costas con abeto cortado : velaquí o feito dos covardes! Optaron polas insidias, para poderen obter coa axuda do engano a vitoria imposible no campo de batalla. Por iso da altura dun monte o cabalo de Palas constrúen e coa divina arte as súas costas entrelazan. Pero, por que en nome de Palas foi construído? Dáse así o pretexto para que os homes poidan ser apartados da sospeita das insidias.

Eneida 2.13-14

Crebados pola guerra e polos fados rexeitados os xenerais dos dánaos pasando xa tantos anos : bastante sutil e artificiosa é a narración dun home evidentemente vencido, e que parecería non poder axudar nin a si mesmo, nin aos seus nin á súa patria, e a axuda do cal debeu parecer a Dido, temerosa de todo, imprescindible, axuda que non se puido converter nunha esperanza fundada, se Eneas primeiramente non exculpase a súa persoa cunha defensa xusta. Pera esta <defensa> toma como fundamento o tempo e a persoa, "a nós", di, "o que é causa de máis dor, non nos venceron <homes> valentes e esforzados na guerra". Para mostrar e probar isto mesmo máis rapidamente, engadiu un argumento a persona, como se dixo, e a tempore. A persona así: crebados pola guerra ; pois ninguén, a non ser o covarde, é crebado pola guerra, ninguén pola guerra é crebado a non ser pola valentía do que se lle opón. A tempore así: pasando xa tantos anos, porque en loita aberta durante moitísimos anos non puideron obter a vitoria. E polos fados rexeitados : "aínda que", di, "o imperio de Troia puido manterse en pé co consentemento dos fados, foron rexeitados pola nosa valentía os xenerais dos dánaos".

Eneida 2.3-13

Mandas, raíña, reavivar unha inenarrable dor, como as riquezas troianas e o seu reino, digno de ser chorado, destruíron os dánaos, cousas tristísimas que eu mesmo vin e das que fun parte importante: quen, ao narrar tales cousas, dos mirmidóns ou dos dólopes, ou soldado do duro Ulises podería deixar de chorar? E xa a húmida noite precipita dende o ceo os soños e os astros ao declinaren incítanos (1). Pero se tan grande é o desexo de coñeceres as nosas andainas e de oíres brevemente o derradeiro sufrimento de Troia, aínda que o meu ánimo aborrece lembrar e foxe da mágoa, comezarei. O inicio desta narración contén moitas virtudes oratorias: pois Virxilio lembra o lugar, o tempo e os personaxes e *obriga ao propio Eneas a aterse a estas circunstacias (?) (2). Cando quere mostrar isto, introduce a un mesmo tempo e por extenso moitas cousas, que non convirían nin ao lugar, nin ao tempo nin aos personaxes. Estas cousas eran incluso moi contraproducentes para o que ía falar; pois oír cousas tristes e contar as propias dores non é conveniente e golpea o ánimo dun modo non soportable. Pero porque a raíña desexaba saber estas cousas e á súa vontade por mor do tempo non se lle podía negar unha relación exacta, acode ao remedio da brevidade, de modo que nin el mesmo narrando cousas terribles para  moitos padecese un longo sufrimento nin, fuxindo o tempo do descanso, obrigase a Dido pasar a noite en vela. Neste lugar ademais dos preceptos da arte Virxilio aprende que cómpre observar en tales circunstancias; pois aínda que toda a narración debe estar presidida pola brevidade, cómpre que sexa máis concentrada entón cando se contan os males propios. Pois ninguén conta estas cousas, agás que, como Eneas, fose forzado por algunha necesidade. De aquí se deduce, polo contrario, que non se debe considerar un vicio por parte do que narra, se na narración de asuntos felices se demora un pouco; pois como é natural as cousas positivas compracen ao que narra e animan ao que oe. Abordemos, xa que logo, mandas, raíña, reavivar unha inenarrable dor : todas as dores que nacen de malos sucesos non teñen unha mesma causa e por iso non poden ser iguais. Hainas así pois lixeiras, hainas medias, hainas moi graves, hainas froito de moitos e diferentes infortunios e con razón inenarrables. Repite pois con outras palabras a petición de Dido, para mostrar que a relación de moitos e graves males debe realizarse de modo breve e no momento no que o tempo ou lugar permitan tirar de aí algo de importancia (?) (3). Pero no contexto dun banquete moi alegre e precipitando xa a noite dende o ceo os soños, nada triste nin extenso, afirma, debe contarse, nin buscarse un tipo de historias inapropiado tamén para o personaxe que vai narrar. Porque Eneas non males alleos, senón os propios ía contar e resultado de infinitas adversidades, por esta razón di mandas, raíña, reavivar unha inenarrable dor, como as riquezas troianas e o seu reino, digno de ser chorado, destruíron os dánaos. O que dixo dánaos, con desprezo debe pronunciarse como se se tratase de homes covardes e carentes de virtudes, troianas en troques como grandes e dignas de ser choradas con razón. Cousas tristísimas que eu mesmo vin e das que fun parte importante : pois perdera o seu reino, viu feitos dignos de lástima na morte de Polites e de Príamo, viu perecer coa patria todas as riquezas do reino, perdeu tamén a súa dona e a seu pai e tras perder todo aínda era perseguido por innumerables males. Certamente non era apropiado que a propia Dido no medio de tanta ledicia oíse o que enumerando faría que chorase as súas desgracias (?) (4). Por esa razón engadiuse quen, ao narrar tales cousas, dos mirmidóns ou dos dólopes, ou soldado do duro Ulises podería deixar de chorar? Tales cousas desexas oír, di, daquel que as padeceu, que se os propios inimigos as contasen ou as oísen, non poderían deixar de chorar. Pois alí estaba un dos gregos, Aqueménides, do que afirma que choraría, se coñecese as desgracias de Troia. Tampouco o tempo que se concede ao descanso dos homes, non ás historias, debe ser malagastado con moita conversa. O que di e xa a húmida noite precipíta dende o ceo os soños e os astros ao declinaren incítanos algúns interprétano así : a noite precipítase dende o ceo e <entenden> praecipitat posto no canto de praecipitatur (5). Pero non é así e convén que se entenda mellor así: e xa a noite húmida dende o ceo precipita os soños e incitan os astros ao declinaren aos soños, de modo que é o mesmo ao que incitan os astros ao declinaren, có que a noite húmida precipitaba dende o ceo. Isto quixo dicir : xa pasou a metade da noite, pois xa comezou a caer o orballo (6) e os astros esvaran cara occidente. Pois isto non acontece senón cando xa transcurriu a meirande parte da noite. Pero se tan grande é o desexo de coñeceres as nosas andainas e de oíres brevemente o derradeiro sufrimento de Troia, aínda que o meu ánimo aborrece lembrar e foxe da mágoa, comezarei : se, di, cousas duras gustas de oír, as miñas variadas mágoas resumirei nunha breve narración. Pois o que aborrece o ánimo lembrar debe ser tratado en rápida conversación. Comeza agora a responder á primeira petición e a contar as insidias dos dánaos.

Notas

(1) Aen. 2.8-9: ... et iam nox umida caelo // praecipitat suadentque cadentia sidera somnos. Dou a tradución segundo a interpretación de Tib. Claudio Donato no seu comentario.

(2) Aenean ipsum inducit proposita retinere

(3) si tempus aut locus admittat ut aliquid inde referatur

(4) quod mala sua fleret enumerans

(5) Respeto aquí o texto latino para que se entenda a contraposición. A interpretación máis común desta pasaxa entende praecipitat con valor de voz media, precipítase no sentido de descende con rapidez, pero Tib. Claudio Donato entende que ten valor transitivo, precipita no sentido de fai caer con rapidez, sendo o seu complemento directo somnos.

(6) aura umida

Eneida 2.2

Dende alí dende o seu elevado leito o pai Eneas comezou despois que se fixese o silencio: dende alí isto é dende o lugar no que estaba deitado, e dende o lugar elevado do leito, dende onde podía ser visto e oído mellor.

Eneida 2.1

Lembrando o poeta os versos anteriores, porque dixo (1.725) "un grande froallo óese no palacio e os comensais fan resoar a súa voz polos espaciosos patios" e (1.740) "Iopas, o da longa cabeleira, toca coa súa cítara", e (1.747) " os tirios aplauden repetidamente e os troianos acompáñanos, tamén a infortunada Dido prolongaba a noite con animada conversación", deu comezo ao segundo libro con calaron todos, os tirios como é natural e os troianos, que facían froallo coas súas voces e aplauso, tamén Iopas e a propia Dido. Engadiu tamén e atentos tiñan fixos os ollos: e calaron, di, e eran levados polo desexo de escoitaren. Calaron en parte en honor (1) do que ía falar, en parte porque a mente dos homes se deleita coa composición de novas historias e querendo escoitar a raíña debía facerse o silencio, para non entorpeceren ao orador e impediren o desexo de Dido de escoitar.

Notas
(1) propter eius honorificentiam