Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum Lib. I Cap. XV (1.15)

(1) 

CAP. XV

Vt inuitata Brittaniam gens Anglorum, primo quidem aduersarios longius eiecerit; sed non multo post iuncto cum his foedere, in socios arma uerterit.

De como a nación dos anglos, convidada a vir a Britania, primeiro certamente expulsou aos adversarios moito lonxe; pero non moito despois, acordada con estes unha alianza, volveu as armas contras os seus aliados.

(2) Anno ab incarnatione Domini quadringentesimo quadragesimo nono, Marcianus cum Valentiniano quadragesimus sextus ab Augusto regnum adeptus, septem annis tenuit. Tunc Anglorum siue Saxonum gens inuitata a rege praefato, in Brittaniam tribus longis nauibus aduehitur, et in orientali parte insulae iubente eodem rege locum manendi, quasi pro patria pugnatura, re autem uera hanc expugnatura, suscipit.

No ano catrocentos corenta e nove dende a encarnación do Señor, Marciano con Valentiniano accedeu ao poder como emperador número corenta e seis despois de Augusto, durando o seu reinado sete anos. Entón a nación dos anglos ou saxóns, convidada polo devandito rei, chegou a Britania en tres grandes naves, e na parte oriental da illa, como lles mandara este mesmo rei, asentouse, baixo a apariencia de loitar por ela como pola terra propia, pero en realidade para a conquistar.

(3) Inito ergo certamine cum hostibus qui ab aquilone ad aciem uenerant, uictoriam sumpsere Saxones. Quod ubi domi nuntiatum est, simul et insulae fertilitas, ac segnitia Brettonum, mittitur confestim illo classis prolixior armatorum ferens manum fortiorem, quae praemissae adiuncta cohorti inuincibilem fecit exercitum.

Así pois trabado combate cos inimigos que dende o norte viñeran á batalla, acadaron a vitoria os saxóns. Cando se anunciou isto na súa terra, xunto coa fertilidade da illa e o falta de acción dos bretóns, enviase inmediatamente alí unha frota máis poderosa transportando a un grupo máis numeroso de homes armados, que unida ao destacamento enviado previamente formou un exército invencible.

(4) Susceperunt ergo qui aduenerunt, donantibus Brittanis, locum habitationis inter eos, ea conditione ut hi pro patriae pace e salute contra aduersarios militarent, illi militantibus debita stipendia conferrent. Aduenerant autem de tribus Germaniae populis fortioribus, id est, Saxonibus, Anglis, Iutis.

Así pois os que chegaron, por concesión dos britanos, asentáronse entre eles, coa condición de que estes farían a guerra contra os inimigos en defensa da paz e seguridade da patria, eles pagarían os salarios debidos aos que facían a guerra. Pero viñeran dos tres pobos máis poderosos de Xermania, a saber, dos saxóns, dos anglos e dos xutos.

(5) De Iutarum origine sunt Cantuari et Victuari, hoc est, ea gens quae Vectam tenet insulam, et ea quae usque hodie in prouincia Occidentalium Saxonum Iutarum natio nominatur, posita contra ipsam insulam Vectam. De Saxonibus, id est, ea regione quae nunc antiquorum Saxonum cognominatur, uenere Orientales Saxones, Meridiani Saxones, Occidui Saxones. 

Descenden dos xutos os cantuarios e os victuarios, isto é, a nación que posúe a illa de Vecta, e a que até hoxe no territorio dos saxóns occidentais é chamada nación dos xutos, situada xusto en fronte da propia illa de Vecta. Dos saxóns, isto é, da rexión que agora se chama dos antigos saxóns, viñeron os saxóns orientais, os saxón meridionais e os saxóns occidentais.

(6) Porro de Anglis, hoc est, de illa patria quae Angulus dicitur et ab eo tempore usque hodie manere desertus inter prouincias Iutarum et Saxonum perhibetur, Orientales Angli, Mediterranei Angli, Merci, tota Nordanhymbrorum progenies, id est, illarum gentium quae ad Boream Humbri fluminis inhabitant ceterique Anglorum populi sunt orti.

Pola súa banda dos anglos, isto é, daquel país que se chama Ángulo e que se di que dende aquel tempo até hoxe permanece deshabitado entre os territorios dos xutos e dos saxóns, naceron os anglos orientais, os anglos do interior, os mercios, toda a estirpe dos Nordanhymbros, isto é, daqueles pobos que habitan ao norte do río Humbro e os restantes pobos dos anglos.

(7) Duces fuisse perhibentur eorum primi duo fratres Hengist et Horsa; e quibus Horsa postea occisus in bello a Brettonibus, hactenus in orientalibus Cantiae partibus monumentum habet suo nomine insigne. Erant autem filii Victgilsi, cuius pater Vitta, cuius pater Vecta, cuius pater Voden, de cuius stirpe multarum prouinciarum regium genus originem duxit.

Dise que os primeiros xefes destes foron dous irmáns, Hengist e Horsa; dos cales Horsa, morto despois na guerra polos bretóns, até hoxe nas partes orientais de Cantia ten un monumento famoso polo seu nome. Pero eran fillos de Victgilso, do cal foi pai Vitta, do cal foi pai Vecta, do cal foi pai Voden, da estirpe do cal a familia dos reis de moitos territorios tivo a súa orixe.

• Parker traduce, seica con máis acerto, monumento ... suo nomine insigne por "a monument ... with his name inscribed on it".

(8) Non mora ergo confluentibus certatim in insulam gentium memoratarum cateruis, grandescere populus coepit aduenarum, ita ut ipsis quoque qui eos aduocauerant indigenis essent terrori. Tum subito inito ad tempus foedere cum Pictis quos longius jam bellando pepulerant, in socios arma vertere incipiunt.

Así pois sen tardanza, confluíndo ao mesmo tempo na illa grandes grupos das xentes que vimos de lembrar, a poboación dos estranxeiros comezou a medrar, de tal xeito que tamén foron causa de terror para os propios nativos que os chamaran. Entón de súpeto, feito un pacto no momento oportuno cos pictos, aos que xa moito lonxe combatendo rexeitaran, comezan a volver as súas armas contra os seus aliados.

(9) Et primum quidem annonas sibi eos affluentius ministrare cogunt, quaerentesque occasionem diuortii, protestantur, nisi profusior sibi alimentorum copia daretur, se cuncta insulae loca rupto foedere uastaturos. Neque aliquanto segnius minas effectibus prosequuntur: siquidem, ut breuiter dicam, accensus manibus paganorum ignis, iustas de sceleribus populi Dei ultiones expetiit, non illius impar qui quondam a Chaldaeis succensus Hierosolymorum moenia immo aedificia cuncta consumpsit.

En primeiro lugar certamente obrigan a que se lles proporcionen vituallas en máis abundancia, e na procura da oportunidade para a separación, declaran publicamente que, se non se lles dan alimentos en máis cantidade, rota a alianza, devastarán todos os lugares da illa. E sen ningunha tardanza acompañan as súas ameazas con feitos: pois, para o dicir brevemente, o lume aceso polas mans dos pagáns foi xusto vingador dos crimes do pobo de Deus, non distinto daquel que noutro tempo aceso polos caldeos arrasou os muros de Xerusalén e todos as súas edificacións.

• Parker traduce annonas por "yearly provision".

(10) Sic enim et hic agente impio victore, immo disponente iusto iudice, proximas quasque ciuitates agrosque depopulans, ab orientali mari usque ad occidentale, nullo prohibente, suum continuauit incendium, totamque prope insulae pereuntis superficiem obtexit. Ruebant aedificia publica simul et priuata, passim sacerdotes inter altaria trucidabantur, praesules cum populis, sine ullo respectu honoris ferro pariter et flammis absumebantur, nec erat qui crudeliter interemptos sepulturae traderet.

Pois así tamén aquí, mediante un impío vencedor, pero dispoñendo un xusto xuíz, devastando cada unha das cidades e campos próximos, dende o mar oriental ao occidental, sen que llo impedise ninguén, estendeuse o seu incendio e cubriu case toda a superficie da illa que perecía. Caían os edificios públicos ao mesmo tempo cós privados, por todas partes os sacerdotes eran asasinados entre os altares, a xente elevada coa xente baixa, sen respecto ningún pola súa dignidade eran consumidos igualmente polo ferro e as lapas, e non había quen dese sepultura aos mortos con crueldade.

(11) Itaque nonnulli de miserandis reliquiis in montibus comprehensi aceruatim iugulabantur : alii fame confecti procedentes manus hostibus dabant, pro accipiendis alimentorum subsidiis aeternum subituri seruitium, si tamen non continuo trucidarentur : alii transmarinas regiones dolentes petebant : alii perstantes in patria trepidi pauperem uitam in montibus, siluis, uel rupibus arduis suspecta semper mente agebant.

E así algúns dos supervivintes dignos de lástima capturados nas montañas eran asesinados en masa; outros consumidos pola fame saíndo do seu agocho entregábanse como escravos aos inimigos, para sufriren unha eterna escravitude en troques de recibiren alimentos, se non eran asasinados inmediatamente; outros, cheos de dor, busaban territorios alén do mar; outros, continuando na patria, aterrados vivían con pobreza nas montañas, nas fragas, incluso nos escarpados acantilados, sempre con mente alerta.

Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum Lib. I Cap. XIV (1.14)

(1)

CAP. XIV

Vt Brettones fame famosa coacti, barbaros suis e finibus pepulerint; nec mora, frugum copia, luxuria, pestilentia et exterminium gentis secutum sit.

CAP. XIV

De como os bretóns forzados por unha carestía memorable, expulsaron aos bárbaros das súas fronteiras; e sen demora seguiu abundancia de alimentos, exceso, a peste e o exterminio do pobo.

(2) Interea Brettones fames sua praefata magis magisque adficiens, ac famam suae malitiae posteris diuturnam relinquens, multos eorum coegit uictas infestis praedonibus dare manus, alios uero nunquam, quin potius confidentes in Diuinum ubi humanum cessabat auxilium de ipsis montibus speluncis ac saltibus continue rebellabant: et tum primum inimicis qui per multos annos praedas in terra agebant, strages dare coeperunt.

Entre tando a devandita carestía que afectaba máis e máis aos bretóns e que deixa unha fama duradeira do seu dano ás xeracións posteriores, forzou a moitos deles a se entregar aos inimigos que os saqueaban, pero a outros nunca, incluso confiando máis no auxilio divino onde o humano cesaba, dende os mesmos montes, covas e fragas rebelábanse de continuo: e entón por primeira vez empezaron a facer matanzas entre os inimigos que durante moitos anos saqueaban o seu país.

• multos eorum coegit uictas infestis praedonibus dare manus : literalmente a moitos deles forzou a dar as súas mans atadas aos saqueadores hostís.

(3) Reuertuntur ergo impudentes grassatores Hiberni domus, post non longum tempum reuersuri; Picti in extrema parte insulae tunc primum et deinceps quieuerunt, praedas tamen nonnunquam exinde et contritiones de Brettonum gente agere non cessarunt. Cessante autem uastatione hostili, tantis frugum copiis insula quantas nulla retro aetas meminit, affluere coepit:

Así pois retornan os desvergonzados bandidos ás súas casas de Hibernia, para retornaren non despois de moito tempo; os pictos na parte extrema da illa entón por primeira vez e de aí en diante apousaron, sen embargo dende alí non deixaron de facer de cando en vez asaltos e destrucións sobre a nación dos bretóns. Co cese das devastacións inimigas, a illa comezou a ter tanta abundancia de alimentos como ningunha época anterior lembra: 

(4) cum quibus et luxuria crescere, et hanc continuo omnium lues scelerum comitari adcelerauit, crudelitas praecipue, et odium ueritatis amorque mendacii, ita ut siquis eorum mitior, et ueritati aliquatenus propior uideretur, in hunc quasi Brittaniae subuersorem, omnium odia telaque sine respectu contorquerentur.

con estes o exceso comezou a medrar, e a este de continuo unha praga de todo tipo de crimes acompañou, principalmente a crueldade, e o odio á verdade e o amor á mentira, de tal maneira que se algún deles parecese máis remiso e un pouco máis próximo a verdade, contra este, como se fose o causante da ruína de Britania, os odios e os dardos de todos se lanzaban sen consideración.

(5) Et non solum haec saeculares uiri, sed etiam ipse grex Domini eiusque pastores egerunt; ebrietati, animositati, litigio, contentioni, inuidiae, ceterisque huiusmodi facinoribus sua colla, abiecto leui iugo Christi, subdentes.

E non soamente os leigos, senón tamén o propio rabaño do Señor e os seus pastores fixeron estas cousas; á ebriedade, á animosidade, á disputa, ao desprezo, á envexa e aos restantes actos deste tipo sometendo os seus pescozos, unha vez rexeitado o lixeiro xugo de Cristo.

(6) Interea subito corruptae mentis homines acerba pestis corripuit, quae in breui tantum eius multitudinem strauit ut ne sepeliendis quidem mortuis uiui sufficerent: sed ne morte quidem suorum nec timore mortis, hi qui supererant a morte animae qua peccando sternebantur, reuocari poterant: unde non multo post acrior gentem peccatricem ultio diri sceleris secuta est.

Entre tanto de súpeto unha virulenta peste apoderouse dos homes de mente corruta, a cal en pouco tempo acabou cunha multitude tan grande que nin sequera para enterrar aos mortos chegaban os vivos: pero nin sequera pola morte dos seus nin polo temor á morte, estes que sobrevivían da morte da alma, pola que ao pecaren eran afectados, podían ser salvados: por esta razón non moito despois unha vinganza máis terrible deste terrible crime seguiu a esta nación pecadora.

(7) Initum namque est consilium quid agendum, ubi quaerendum esset praesidium ad euitandas uel repellendas tam feras tamque creberrimas gentium aquilonalium inruptiones: placuitque omnibus cum suo rege Vurtigerno ut Saxonum gentem de transmarinis partibus in auxilium uocarent: quod Domini nutu dispositum esse constat, ut ueniret contra improbos malum, sicut euidentius rerum exitus probauit.

Pois considerouse que había que facer, onde había que buscar a axuda para evitar ou repeler tan salvaxes e tan moito constantes ataques dos pobos do norte: e prougo a todos co seu rei Vurtixerno chamar en auxilio á nación dos saxóns dende a outra beira do mar: o cal consta que se decidiu co consentemento do Señor, para que un mal viñese na contra dos malos, como máis claramente probou o resultado das cousas.

Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum Lib. I Cap. XIII (1.13)

(1)

CAP. XIII

Vt regnante Theodosio minore, cuius tempore Palladius ad Scottos in Christum credentes missus est, Brettones ab Aetio consule auxilium flagitantes non impetrauerint.

De como reinando Teodosio o menor, no tempo do cal Paladio foi enviado aos escoceses que crían en Cristo, os bretóns, que pedían axuda ao cónsul Ecio, non a conseguiron.

(2) Anno Dominicae incarnationis quadringentesimo uigesimo tertio, Theodosius iunior post Honorium quadragesimus quintus ab Augusto regnum suscipiens uiginti et sex annos tenuit; cuius anno imperii octauo Palladius ad Scottos in Christum credentes a pontifice Romanae ecclesiae Caelestino primus mittitur episcopus.

No ano catrocentos vintetrés da encarnación do Señor, Teodosio o novo, que tomou o goberno despois de Honorio, sendo o número corenta e cinco despois de Augusto, estivo no trono durante vinteseis anos; no oitavo ano do reinado deste Paladio é enviado como primeiro bispo polo pontífice da igrexa de Roma Celestino aos escoceses que crían en Cristo.

(3) Anno autem regni eius uigesimo tertio, Aetius uir inlustris qui et patricius fuit, tertio cum Symmacho gessit consulatum. Ad hunc pauperculae Brettonum reliquiae mittunt epistulam, cuius hoc principium est: "Aetio ter consuli gemitus Brittanorum:" et in precessu epistolae, ita suas calamitates explicant:

Sen embargo no vixésimo terceiro ano do reinado deste, Ecio, un varón distinguido que tamén foi patricio, foi cónsul por terceira vez con Símmaco. A este os empobrecidos supervivintes dos bretóns envían unha carta, da cal este é o principio: "para Ecio tres voltas cónsul a queixa dos bretóns:" e no curso da carta, así describen as súas calamidades:

(4) "Repellunt barbari ad mare, repellit mare ad barbaros; inter haec oriuntur duo genera funerum, aut iugulamur, aur mergimur". Neque haec tamen agentes quicquam ab illo auxilii impetrare quiuerunt, utpote qui grauissimis eo tempore bellis cum Blaedla et Attila regibus Hunorum erat occupatus.

"Empúxanos os bárbaros cara o mar, empúxanos o mar cara os bárbaros; entre estas dúas opcións xorden dúas clases de mortes, ou somos degolados, ou afogamos". Expoñendo isto, sen embargo, ningunha axuda puideron acadar daquel, pois este naquel tempo estaba ocupado en importantísimas guerras con Bledla e Atila, reis dos hunos.

(5) Et quamuis anno ante hunc proximo Blaedla Attilae fratris sui sit interemptus insidiis, Attila tamen ipse adeo intolerabilis reipublicae remansit hostis, ut totam paene Europam excisis inuasisque ciuitatibus atque castellis conroderet. Quin et iisdem temporibus fames Constantinopolim inuasit: nec mora pestis secuta est; sed et plurimi eiusdem urbis muri cum quinquaginta septem turribus corruerunt; multis quoque ciuitatibus conlapsis fames et aerum pestifer odor plura hominum milia iumentorumque deleuit.

E aínda que no ano anterior a este Bledla foi morto polas insidias de seu irmán Atila, o mesmo Atila, sen embargo, seguiu a ser un inimigo até tal punto intolerable para o estado, que co saqueo e ataque de cidades e fortalezas militares inquietaba case toda Europa. Incluso tamén nestes mesmos tempos a fame atacou Constantinopla: e sen tardanza seguiu a peste; pero tamén moitísimos treitos das murallas desta mesma cidade con cincuenta e sete torres caeron; co afundimento tamén de moitas cidades a fame e o cheiro pestilente dos aires destruíron moitísimos milleiros de homes e bestas.

Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum Lib. I Cap. XII (1.12)

(1)

CAP. XII

Vt Brettones a Scottis uastati Pictisque, Romanorum auxilia quaesierint qui secundo uenientes, murum trans insulam fecerint; sed hoc confestim a praefatis hostibus interrupto, maiore sint calamitate depressi.

Exin Brittania in parte Brettonum, omni armato milite, militaribus copiis uniuersis, tota floridae iuuentutis alacritate spoliata, quae tyrannorum temeritate abducta nusquam ultra domum rediit, praedae tantum patuit, utpote omnis bellici usus prorsus ignara: denique subito duabus gentibus transmarinis uehementer saeuis, Scottorum a circio, Pictorum ab aquilone, multos stupet gemitque per annos.

De como os bretóns atacados constantemente polos escoceses e os pictos, pediron a axuda dos romanos, que vindo por segunda vez, fixeron un muro de lado a lado da illa; pero forzado este inmediatamente polos devanditos inimigos, foron vítimas dunha desgracia máis grande.

Despois Britania na parte dos bretóns, despoxada de todos os seus soldados con armas, de todas as forzas militares, de todo o ardor da súa florida xuventude, que levada fóra pola temeridade dos tiranos nunca máis regresou a casa, ficou aberta para a rapina soamente, como se fose totalmente descoñecedora de toda práctica militar: finalmete de súpeto por causa de dúas nacións da outra beira do mar moito violentas, dos escoceses polo noroeste, dos pictos polo norte, durante moitos anos é incapaz de reaccionar e laiase.

(2) Transmarinas autem dicimus has gentes, non quod extra Brittaniam essent positae; sed quia a parte Brettonum erant remotae, duobus sinibus maris interiacentibus, quorum unus ab orientali mari, alter ab occidentali, Brittaniae terras longe lateque inrumpit, quamuis ad se inuicem pertingere non possint. Orientalis in habet medio sui urbem Giudi, occidentalis supra se, hoc est, ad dexteram sui habet urbem Alcluith, quod lingua eorum significat petram Cluith; est enim iuxta fluuium nominis illius.

Pero dicimos que estas xentes son da outra beira do mar, non porque estean asentadas fóra de Britania; senón porque estaban alonxadas da parte dos bretóns pola interposición de dúas grandes baías, das cales unha dende o mar do leste, outra dende o do oeste, penetran con profundidade e amplitude nas terras de Britania, aínda que non poidan alcanzarse a unha á outra. A baía oriental ten na súa metade a cidade de Giudi, a occidental na parte de arriba, isto é, á súa dereita, ten a cidade de Alcluith, que na súa lingua significa "pedra Cluith"; pois está ao carón do río deste nome.

(3) Ob harum ergo infestationem gentium, Brettones legatos Romam cum epistolis mittentes, lacrymosis precibus auxilia flagitabant, subiectionemque continuam dummodo hostis imminens longius arceretur, promittebant. Quibus mox legio destinatur armata, quae ubi in insulam aduecta et congressa est cum hostibus, magnam eorum multitudinem sternens, ceteros sociorum finibus expulit: eosque interim a dirissima depressione liberatos hortata est instruere inter duo maria trans insulam murum qui arcendis hostibus posset esse praesidio: sicque domum cum triumpho magno reuersa est.

Así pois, por causa do ataque destes pobos, os bretóns, mediante o envío de embaixadores a Roma con cartas, pedían insistentemente axuda con súplicas cheas de bágoas, e prometían unha sumisión permanente con tal de que a ameaza do inimigo fose mantida moito lonxe. De seguida unha lexión armada é destinada para estes, que cando chegou á illa e se enfrontou cos inimigos, aniquilando unha grande multitude deles, expulsou aos restantes dos territorios dos aliados: entre tanto animou aos que foran liberados dun moito terrible desacougo a construír entre os dous mares de lado a lado da illa un muro que puidese servir de axuda para manter lonxe aos inimigos: e así cun grande triunfo retornou a casa.

(4) At insulani murum quem iussi fuerant, non tam lapidibus quam cespitibus construentes, utpote nullum tanti operis artificem habentes, ad nihil utilem statuunt. Fecerunt autem eum inter duo freta uel sinus de quibus diximus maris, per millia passuum plurima: ut ubi aquarum munitio deerat, ibi praesidio ualli fines suos ab hostium inruptione defenderent: cuius operis ibidem facti, id est, ualli latissimi et altissimi usque hodie certissima uestigia cernere licet.

Pero os habitantes das illas, mentres constrúen o muro que se lles mandara, non tanto con pedras coma con terróns de terra, pois non tiñan a ningunha persoa capaz dunha obra tan grande, levántano de maneira que non serve para nada. Sen embargo fixérono entre os dous mares ou baías do mar das cales falamos, ao longo de moitísimas millas: para que cando faltaba a protección das augas, alí coa axuda do valo as súas fronteiras do ataque dos inimigos defendesen: desta obra alí mesmo feita, isto é, do valo moito largo e alto até hoxe é posible distinguir pagadas moito certas.

(5) Incipit autem duorum ferme milium spatio a Monasterio Aebbercurnig ad occidentem, in loco qui sermone Pictorum Peanfahel, lingua autem Anglorum Penneltum appellatur; et tendens contra occidentem terminatur iuxta urbem Alcluith.

Comeza a case dúas millas ao oeste do mosteiro Aebbercurnig, nun lugar que na lingua dos pictos se chama Peanfahel, en troques na lingua dos anglos Penneltum; e en dirección oeste remata xunto á cidade de Alcluith. 

(6) Verum priores inimici ut Romanum militem abisse conspexerant, mox aduecti nauibus inrumpunt terminos, caeduntque omnia, et quasi maturam segetem obuia quaeque metunt, calcant, transeunt: unde rursum mittuntur Romam legati, flebili uoce auxilium implorantes, ne penitus misera patria deleretur, ne nomen Romanae prouinciae quod apud eos tam diu claruerat, exterarum gentium improbitate obrutum uilesceret.

Pero os inimigos anteriores, como viran que o exército romano partira, de seguido transportados en barcos penetran nas fronteiras, e destrozan todo, e como se fose unha colleita madura todo o que atopan cortan, pisan, atravesan: polo que de novo se envían embaixadores a Roma, implorantes con voz chorosa axuda, para que a súa desgraciada patria non sexa totalmente destruída, para que o nome dunha provincia romana que entre eles durante tanto tempo fora famoso, oprimido pola maldade duns pobos estranxeiros non ficase sen valor.

(7) Rursum mittitur legio, quae inopinata tempore autumni adueniens magnas hostium strages dedit, eosque qui euadere poterant omnes trans maria fugauit, qui prius anniuersarias praedas trans maria nullo obsistente cogere solebant. Tum Romani denuntiauere Brettonibus, non se ultra ob eorum defensionem tam laboriosis expeditionibus posse fatigari: ipsos potius monent arma corripere et certandi cum hostibus studium subire, qui non aliam ob causam quam si ipsi inertia soluerentur eis possent esse fortiores.

Envíase de novo unha lexión, que chegando, sen ser esperada, no tempo do outono, fixo grandes matanzas entre os inimigos, e a todos os que podían escapar facía fuxir á outra beira do mar, os cales antes adoitaban levar a rapina que facían cada ano á outra beira do mar, pois non había ninguén que lles opuxese resistencia. Entón os romanos anunciaron aos bretóns, que eles xa non podían ser importunados máis con expedicións moi problemáticas para os defender: aconséllanlles que eles mesmos mellor collan as armas e afronten a tarefa de loitar cos inimigos, os cales non por outra razón ca se eles mesmos estaban relaxados pola falta de actividade, podían ser máis fortes ca eles.

(8) Quin etiam, quod et hoc sociis quos derelinquere cogebantur aliquid commodi adlaturum putabant, murum a mari ad mare recto tramite inter urbes quae ibidem ob metum hostium factae fuerant, ubi et Severus quondam uallum fecerat, firmo de lapide conlocarunt: quem uidelicet murum hactenus famosum atque conspicuum, sumptu publico priuatoque, adiuncta secum Brittanorum manu construebant, octo pedes latum et duodecim altum, recta ab oriente in occasum linea, ut usque hodie intuentibus clarum est: quo mox condito dant fortia segni populo monita, praebent instituendorum exemplaria armorum.

• vĭdēlĭcet

Incluso tamén, porque consideraban que tamén isto suporía un beneficio para os aliados que se vían obrigados a abandonar, dispuxeron un muro firme de pedra, de mar a mar en liña recta entre as cidades que alí mesmo se fixeran por medo aos inimigos, onde tamén Severo noutro tempo fixera un valo: este muro naturalmente até os nosos días famoso e visible construíron, con cartos públicos e privados, coa axuda dos britanos, de oito pes de largo de doce de alto, en liña recta de leste a oeste, de modo que até hoxe é observable para os que miran: inmediatamente despois de o facer dan importantes consellos ao pobo preguiceiro, dan exemplo de como hai que facer as armas.

(9) Sed et in litore oceani ad meridiem quo naues eorum habebantur, quia et inde barbarorum inruptio timebatur, turres per interualla ad prospectum maris collocant, et ualedicunt sociis tanquam ultra non reuersuri. Quibus ad sua remeantibus, cognita Scotti Pictique reditus denegatione, redeunt confestim ipsi, et solito confidentiores facti, omnem aquilonalem extremamque insulae partem pro indigenis ad murum usque capessunt. 

Pero tamén na costa sur do océano, onde estaban as súas naves, porque alía tamén se temía un ataque dos bárbaros, dispoñen torres para vixiar o mar a intervalos, e despídense dos aliados coa intención de non retornaren nunca máis. Co retorno destes aos seus territorios, coñecida a intención de non regresaren, os escoceses e máis os pictos, eles mesmos, inmediatamente regresan, e con máis confianza da que adoitaban ter, aprópianse de toda a parte norte e extrema da illa no canto dos nativos até o muro.

(10) Statuitur ad haec in edito arcis acies segnis, ubi trementi corde stupida die noctuque marcebat. At contra non cessant uncinata hostium tela: ignaui propugnatores miserrime de muris tracti solo adlidebantur. Quid plura? Relictis ciuitatibus ac muro, fugiunt, dispergunt. Insequitur hostis, adcelerantur strages cunctis crudeliores prioribus. 

Disponse para isto no alto da fortaleza un exército covarde, onde con corazón temeroso díe e noite confuso languidecía. Pero pola parte contraria non descansan as lanzas ganchudas dos inimigos: os covardes defensores dun xeito moito triste arrancados dos muros eran arrastrados ao chan. Que máis? Abandonadas as cidades e o muro, foxen, dispérsanse. Segue o inimigo, aceléranse as matanzas, moito máis crueis ca todas as anteriores.

(11) Sicut enim agni a feris, ita miseri ciues discerpuntur ab hostibus: unde a mansionibus ac possessiunculis suis eiecti, imminens sibi famis periculum latrocinio ac rapacitate mutua temperabant, augentes externas domesticis motibus clades, donec omnis regio totius cibi sustentaculo, excepto uenandi solatio, uacuaretur.

Pois igual que os años polas feras, así os infelices cidadáns son despedazados polos inimigos: polo que, expulsados das súas casas e escasas posesións, mitigaban o inminente perigo da fame co roubo e saqueo mutuo, incrementando os danos causados polos estranxeiros coas loitas intestinas, até o punto de que toda a rexión ficou baleira do sustento de todo alimiento, coa excepción do alivio da caza.

Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum Lib. I Cap. XI (1.11)

(1)

CAP. XI.

Vt regnante Honorio Gratianus et Constantinus in Brittania tyranni creati, et mox prior in Brittania, secundus in Gallia sint interempti.

Anno ab incarnatione Domini quadringentesimo septimo tenente imperium Honorio Augusto filio Theodosii minore loco ab Augusto quadragesimo quarto, ante biennium Romanae inruptionis quae per Halaricum Regem Gothorum facta est, cum gentes Halanorum, Sueuorum, Vandalorum, multaeque cum his aliae protritis Francis, transito Hreno, totas per Gallias saeuirent, apud Brittanias Gratianus municeps tyrannus creatur et occiditur.

CAP. XI.

De como reinando Honorio, Graciano e Constantino foron nomeados tiranos e de seguida foron mortos, o primeiro en Britania e o segundo na Galia. 

No ano catrocentos sete dende a encarnación do Señor, tendo o imperio Honorio Augusto fillo menor de Teodosio, sendo o emperador corenta e catro dende Augusto, dous anos antes do ataque sobre Roma que foi levado a cabo por Alarico, o rei dos godos, como as nacións dos alanos, dos suevos, dos vándalos e moitas outras con estas, aniquilados os francos, cruzado o Rin, desatasen a súa furia por todas as Galias, nas provincias britanas o provincial Graciano é nomeado tirano e morto.  

(2) Huius loco Constantinus ex infima militia, propter solam spem nominis sine merito uirtutis eligitur: qui continuo ut inuasit imperium in Gallias transiit; ibi saepe a barbaris incertis foederibus inlusus detrimento magis reipublicae fuit: unde mox iubente Honorio Constantius comes in Galliam cum exercitu prefectus, apud Arelatem ciuitatem eum clausit, cepit, occidit: Constantemque filium eius quem ex monacho Caesarem fecerat, Gerontius comes suus apud Viennam interfecit.

No lugar deste é elixido Constantino, proveniente dos máis baixos escalafóns do exército, soamente pola esperanza emanada do seu nome pero sen causa ningunha na súa valía: este inmediatamente despois de tomar o poder cruzou ás Galias; alí frecuentemente inducido polos bárbaros a pactos incertos foi causa de máis dano para o estado: polo que rapidamente, por orde de Honorio, o xeneral Constancio, despois de partir para a Galia co exército, en Árelas encerrouno, capturouno e matouno: a Constante, fillo daquel ao cal de monxe convertira en César, o seu xeneral Xeroncio matou en Vienna.

• Arelatem Actual Arles, sur de Francia.
• Viennam Actual Vienne, sur de Francia.

(3) Fracta est autem Roma a Gothis anno millesimo sexagesimo quarto suae conditionis, ex quo tempore Romani in Brittania regnare cessarunt, post annos ferme quadringentos septuaginta ex quo Gaius Iulius Caesar eandem insulam adiit. Habitabant autem intra uallum quod Seuerum trans insulam fecisse commemorauimus, ad plagam meridianam, quod ciuitates, farus, pontes et stratae ibidem factae usque hodie testantur: ceterum ulteriores Brittaniae partes, uel eas etiam quae ultra Brittaniam sunt insulas iure dominandi possidebant.

Ademais Roma foi destruída polos godos no ano mil sesenta e catro dende a súa fundación, dende este momento os romanos deixaron de gobernar en Britania, case catrocentos setenta anos despois dende que Gaio Xulio César chegara a esta mesma illa. Vivían no muro que lembramos fixera Severo na parte máis lonxana da illa, cara a parte sur, o cal até hoxe testemuñan as cidades, as torres, pontes e calzadas alí mesmo feitas: polo demais sometían ao seu dominio as partes extremas de Britania, ou tamén aquelas illas que están alén de Britania.

• trans insulam across the island Parker.

Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum Lib. I Cap. IX (1.9)

(1)

CAP. IX

Vt regnante Gratiano Maximus in Brittania imperator creatus, cum magno exercitu Galliam redierit.

Anno ab incarnatione Domini trecentesimo septuagesimo septimo Gratianus quadragesimus ab Augusto, post mortem Valentis sex annis imperium tenuit: quamuis iamdudum antea cum patruo Valente, et cum Valentiniano fratre regnaret: qui cum adflictum et paene collapsum reipublicae statum uideret, Theodosium Hispanum uirum, restituendae reipublicae necessitate apud Syrmium purpura induit, Orientisque et Thraciae simul praefecit imperio.

De como, reinando Graciano, Máximo, nomeado emperador en Britania, cun grande exército volveu á Galia.

No ano 377 dende a encarnación do Señor, Graciano, o emperador número corenta despois de Augusto, trala morte de Valente durante seis anos foi emperador: aínda que xa dende moito antes con Valente, seu tío paterno, e con seu irmán Valentiniano gobernaba: este, vendo oa estado nunha situación de debilidade e case colapsado, fixo vestir en Sirmio a púrpura a Teodosio, un varón hispano, por mor do restablecemento do estado, e ao mesmo tempo púxoo ao fronte do imperio de Oriente e de Tracia.

(2) Qua tempestate Maximus, uir quidem strennuus et probus, atque Augusto dignus nisi contra sacramenti fidem per tyrannidem emersisset, in Brittania inuitus propemodum ab exercitu imperator creatus in Galliam transiit.

Neste tempo Máximo, home certamente esforzado e honrado, e digno de Augusto de non ser porque contra a lealdade debida ao seu xuramento elevouse por medio da tiranía, foi nomeado emperador en Britania polo exército case contra a súa vontade e cruzou á Galia.

(3) Ibi Gratianum Augustum subita incursione perterritum atque in Italiam transire meditantem, dolis circumuentum interfecit, fratremque eius Valentinianum Augustum Italia expulit. Valentinianus in Orientem refugiens, a Theodosio paterna pietate susceptus, mox etiam imperio restitutus est: clauso uidelicet intra muros Aquileiae, capto atque occiso ab eis Maximo tyranno.

Alí a Graciano Augusto, aterrado a causa do súbito ataque e mentres consideraba a posibilidade de cruzar a Italia, rodeouno con enganos e matouno, e a seu irmán, Valentiniano Augusto, expulsouno de Italia. Valentiniano fuxindo a Oriente, foi acollido por Teodosio con amor paternal, e rapidamente tamén restituído no imperio: evidentemente despois de que o tirano Máximo fose encerrado dentro dos muros de Aquileia, capturado e matado por eles.

Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum Lib. I Cap. VIII (1.8)

(I)

CAP. VIII

Vt hac cessante persecutione, ecclesia in Brittaniis aliquantulam usque ad tempora Arrianae uesaniae pacem habuerit.

At ubi turbo persecutionis quieuit, progressi in publicum fideles Christi qui se tempore discriminis siluis ac desertis abditisue speluncis occulerant, renouant ecclesias ad solum usque destructas, basilicas sanctorum martyrum fundant, construunt, perficiunt, ac ueluti uictricia signa passim própalant, dies festos celebrant, sacra mundo corde atque ore conficiunt: mansitque haec in ecclesiis Christi quae erant in Brittania pax usque ad tempora Arrianae uesaniae, quae corrupto orbe toto, hanc etiam insulam extra orbem tam longe remotam ueneno sui infecit erroris: et hac quasi uia pestilentiae trans oceanum patefacta, non mora, omnis se lues haereseos cuiusque, insulae noui semper aliquid audire gaudenti et nihil certi firmiter obtinenti infûdit.

CAP. VIII

Como co cese desta persecución a igrexa nas provincias britanas tivo un pouco de paz até os tempos da tolemia arriana. 

Pero cando a voráxine da persecución amainou, saíndo á luz os fieis de Cristo, que no tempo do perigo se agacharan nos montes e descampados ou en covas ocultas, renovan as igrexas que foran arrasadas até os alicerces, basílicas de santos mártires fundan, constrúen, rematan, e fan públicos por todas partes os seus signos, por así dicilo, de vitoria, celebran os días festivos, levan a cabo os actos sagrados con corazón e boca pura: ficou esta paz nas igrexias de Cristo que había en Britania até os tempos da tolemia arriana, que, tras corromper o orbe todo, tamén esta illa tán alonxada fóra do orbe infectou co veleno do seu erro: unha vez aberto, por así dicilo, este camiño de pestilencia alén do océano, sen tardanza, toda clase de corrución de calquera herexía introduciuse nunha illa sempre contenta de oír algo novo e que nada certo retén con firmeza. 

NB:

• occulerat :  occŭlo (obc-), cŭlŭi, cultum, 3 (plup. sync. occulerat, 

(II) His temporibus Constantius qui uiuente Diocletiano Galliam Hispaniamque regebat, uir summae mansuetudinis et ciuilitatis in Brittania morte obiit. Hic Constantinum filium ex concubina Helena creatum imperatorem Galliarum reliquit. Scribit autem Eutropius, quod Constantinus in Brittania creatus imperator, patri in regnum successerit: cuius temporibus Arriana haeresis exorta et in Nicaena synodo detecta atque damnata, nihilominus exitiabile perfidiae suae uirus, ut diximus, non solum orbis totius sed et insularum ecclesiis aspersit.

Nestes tempos Constancio, que mentres vivía Diocleciano gobernaba a Galia e Hispania, un home da máis grande xentileza e educación morreu en Britania. Este deixou a seu fillo Constantino, concebido coa súa concubina Helena, nomeado emperador das Galias. En troques escribe Eutropio que Constantino, nomeado emperador en Britania, sucedeu a seu pai no goberno: nos seus tempos a herexía arriana xurdiu e no sínodo de Nicea foi detectada e condenada, sen embargo o virus mortal da súa perfidia, como dixemos, salpicou non soamente ás igrexas de todo o orbe senón tamén as das illas.

Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum Lib. I Cap. VI (1.6)

(I) 

CAP. VI

De imperio Diocletiani, et ut Christianos persecutus sit.

Anno incarnationis Dominicae ducentesimo octogesimo sexto, Diocletianus tricesimus tertius ab Augusto imperator ab exercitu electus, annis uiginti fuit, Maximianumque cognomento Herculium socium creauit imperii. Quorum tempore Carausius quidam, genere quidem infimus, sed consilio et manu promptus, cum ad obseruanda oceani litora quae tunc Franci et Saxones infestabant, positus, plus in perniciem quam in prouectum reipublicae ageret, ereptam praedonibus praedam nulla ex parte restituendo dominis, sed sibi soli uindicando; accendens suspicionem quia ipsos quoque hostes ad incursandos fines artifici negligentia permitteret.

Cap. VI

Do reinado de Diocleciano e de como perseguiu aos cristiáns.

No ano douscentos oitenta e seis da encarnación do Señor, Diocleciano foi elixido emperador, o trixésimo terceiro dende Augusto, cargo que ostentou durante vinte anos, e nomeou a Maximiano, de cognomen Herculio, coemperador. Na época destes emperadores un tal Carausio, certamente de moi baixa orixe, pero habelencioso para decidir e actuar, encargado de vixiar o litoral do océano que entón os francos e máis os saxóns infestaban, facía máis para detrimento do estado ca para o seu proveito, pois non restituía aos seus donos parte ningunha do botín tomado polos piratas, senón que se apropiaba de todo; levantando a sospeita de que tamén permitía aos propios inimigos o ataque ás súas fronteiras con dolosa neglixencia.

NB:

• prouectum : primeira vez que atopo esta palabra en latín co sentido de proveito.

(II) Quamobrem a Maximiano iussus occidi, purpuram sumpsit ac Brittanias occupauit; quibus sibi per septem annos fortissime uindicatis ac retentis, tandem fraude Allecti socii sui interfectus est. Allectus postea ereptam Carausio insulam per triennium tenuit, quem Asclepiodotus Praefectus Praetorio oppressit, Brittaniamque post decem annos recepit.

Por esta razón, despois de que Maximiano ordenase a súa morte, asumiu a púrpura imperial e ocupou as provincias britanas; estas foron reclamadas e retidas por el co máis grande empeño durante sete anos, finalmente por mor do traizón de Alecto, o seu aliado, foi morto. Despois Alecto dominou a illa arrebatada a Carausio durante tres anos. A este someteuno o prefecto do pretorio Asclepiodoto, e despois de dez anos recuperou Britania.

(III) Interea Diocletianus in oriente, Maximianus Herculius in occidente, uastari ecclesias, afflîgi interficique Christianos decimo post Neronem loco praeceperunt: quae persecutio omnibus fere ante actis diuturnior atque inmanior fuit; nam per decem annos, incendiis ecclesiarum, proscriptionibus innocentum, caedibus martyrum incessabiliter acta est. Denique etiam Brittaniam tum plurima confessionis Deo deuotae gloria sublimauit.

Entretanto Diocleciano en oriente e Maximiano Herculio en occidente decretaron que as igrexias foran saqueadas e maltratados e mortos os cristiáns, por décima vez despois de Nerón: esta persecución foi máis prolongada e implacable que case todas as producidas anteriormente; pois durante dez anos sen pausa foi levada a cabo coa queima de igrexas, as proscricións de inocentes e as matanzas de mártires. En resumo, tamén a grande gloria da confesión ofrecida a Deus elevou Britania ao máis alto.